تغذیه

آشنایی با نیازهای غذایی دام

اصولاً باید توجه داشت که استفاده از یک نوع ماده غذایی به تنهایی نمی تواند تمام احتیاجات دام را برطرف کند، چون از طرفی حجم شکمبه ودستگاه گوارش حیوان محدود است واز طرف دیگر بدن حیوان به مجموعه ای از مواد غذایی احتیاج دارد. این مجموعه مواد غذایی را جیره غذایی می نامند که باید برحسب احتیاجات نگهداری واحتیاجات تولید حیوان ونوع مواد غذایی وبا توجه به جنبه های مالی آن تهیه و تنظیم گردد.

باید توجه داشت که برخی از مواد غذایی برای دسته ای از دامها می تواند غذایی کامل باشد، درصورتی که برای گروهی دیگر این طورنیست. مثلاً شیر برای گوساله شیرخوار غذای کاملی است ولی ازیک سن معین به بعد این غذا به تنهایی نمی تواند تمام احتیاجات حیوان را برآورده سازدویا میش ها دردوره بارداری به مواد غذایی بیشتری احتیاج دارند. غذای نامناسب وناکافی اثرات نامطلوب روی میش ها و بره ها می گذارد، زیرا احتیاجات غذایی جنین ازطریق غذای مادر تامین می گردد وکمبود مواد غذایی مخصوصاً دراواخر دوره آبستنی موجب تولید بره های لاغر وضعیف می گردد وخوراک مناسب باعث رشد سریع بره ها یا گوساله ها می شود. همچنین درپرواربندی، دامها احتیاج به غذاهای متراکم و مقوی دارند تا اضافه وزن آنها مقرون به صرفه اقتصادی باشد.

برای حداکثر تولید شیر ، تغذیه دامها با علوفه وکنسانتره به همراه یکدیگر لازم بوده و مکمل هم عمل می کنند.

به طور کلی برای تامین نیازهای غذایی دامها باید احتیاجات آنها را درمراحل مختلف زندگی مثل مرحله خشک بودن، مراحل مختلف آبستنی، مرحله شیرواری، مرحله شیرخوارگیبره ها وگوساله ها تامین نمود.

به نظر می رسد که درکشورما تولید یک لیتر شیر از علوفه، گران تر از تولید یک لیتر شیر با کنسانتره باشد، زیرا انرژی علوفه کمتر ازغلات است و ازطرفی کیفیت علوفه درکشور پایین است. البته باید توجه داشت که تولید شیر به عوامل مختلفی بستگی داردکه مدیریت تغذیه قسمتی ازاین عوامل است.
امروزه درعمل ثابت شده است پرواربندی دام با استفاده ازمواد کنسانتره، سود بیشتری را نسبت به چرا بردن دام نصیب دامداران می کند.
دامدران عزیز می دانند که علوفه های خشبی مخصوصاً آن دسته که دارای فیبر بیشتری هستند ، به دلیل قابلیت هضم کمتر، مدت زمان بیشتری درشکمبه مانده و برروی مقدار تولید شیر یا گوشت اثر منفی می گذارند ومقدار تولید را کاهش می دهند. هر چند که برای تولید شیر با کیفیت مناسب وحفظ سلامتی دام بایستی ازعلوفه های خشبی نیز درجیره روزانه دام استفاده کرد، اما کنسانتره، درمقایسه با علوفه خشبی ازقابلیت هضم بسیار بالایی برخوردار است ودرجایی که کمیت و کیفیت علوفه های خشبی درحد پایین است برای تولید بیشتر وداشتن دام سالمتر، مصرف کنسانتره دامی امری ضروری می باشد.

انواع جیره غذایی

به طور اجمال به مجموعه مواد غذایی که یک حیوان درطول یک شبانه روز کامل دریافت می کند جیره اطلاق می شود. به طور عمومی جیره ها برسه نوع پایه ریزی می گردند که بسته به نوع و جنس و… دامها متغیر است.

1- جیره نگهداری: اگر حیوانی هیچ نوع تولید و افزایش یا کاهش وزنی نداشته باشد ، جیره آن براساس نیاز روزانه حیوان تعیین می گردد که به آن جیره نگهداری گفته می شود.

2- جیره آبستنی: چنان که از عنوان آن مشخص است این جیره برای دامهای ماده آبستن درنظر گرفته می شود که برحسب اینکه درچه ماهی از حاملگی هستند جیره آنها تنظیم می شود .

3- جیره تولید: این جیره نیز بر اساس تولیدات دام (شیر، گوشت ، پشم و…) تنظیم می گردد.

دامدار عزیز : هنگام تغییر دادن جیره غذایی، این عمل را به تدریج انجام دهید تا حیوان دچار تنش نشود.
کنسانتره یا غذای متعادل چیست ؟

همان طور که اشاره شد دام برای تولید مناسب به مجموعه ای از مواد غذایی نیاز دارد و بدیهی است که تمامی مواد غذایی مورد نیاز در یک نوع علوفه بطور کامل یافت نمی شود. لذا برای برطرف کردن این کمبود ها تعدادی از مواد غذایی با یک ترکیب معین و مقدار مشخص پس ازآسیاب کردن با هم مخلوط و خوراک فشرده شده جدیدی که اصطلاحاً کنسانتره نامیده می شود تولید می گردد تا حداقل نیاز و احتیاجات نگهداری و تولید را در دام تامین نماید. به عبارت دیگر کنسانتره یا غذای متعادل ترکیبی از تعدادی مواد غذایی است که قادر است همه عناصر و مواد ضروری بدن دام را به اندازه کافی تامین کند.

مواد اولیه ای که با استفاده از آنها کنسانتره تهیه می شود دارای کیفیت مرغوبی می باشد که درادامه به آن اشاره خواهد شد. دراینجا لازم است بطور خلاصه اشاره ای به ارزش غذایی برخی از مواد سازنده کنسانتره داشته باشیم.اما قبل از آن مروجین و دامداران گرامی باید بدانند که پروتئین ، چربی، مواد قندی یا کربوهیدرات ها، مواد معدنی و ویتامین های مورد نیاز بدن دام چه موادی هستند و چه نقشی را در بدن دام به عهده دارند؟
اصول تهیه جیره متعادل یا کنسانتره

درتهیه جیره های غذایی دام باید نکات زیر رعایت شود:

1- جیره متعادل با آگاهی ازمیزان احتیاجات دام و ترکیب مواد مغذی تشکیل دهنده آن تهیه می گردد.
2- جیره متعادل به مقدار کافی انرژی و پروتئین مورد نیاز دام را تامین می کند.
3- جیره متعادل خوش خوراک و دارای قابلیت هضم بسیار بالا می باشد.
4- جیره متعادل دارای کلیه عناصر معدنی و ویتامین های مورد احتیاج دام به میزان مورد نیاز می باشد.
5- جیره متعادل عاری از عناصر مضر و مواد سمی برای بدن دام می باشد.
6- قیمت تمام شده جیره متعادل از نظر اقتصادی قابل برگشت بوده، به عبارت دیگر قیمت جیره از قیمت موادی که دام تولید می کند، کمتر بوده و سود کافی را برای دامدار عاید می کند.
7- جیره متعادل یا کنسانتره، مطابق اصول بهداشتی تهیه شده و به سلامت دام خللی وارد نکرده وبویژه طعم و بوی شیر وگوشت رانامطلوب نمی سازد.

برای رسیدن به ظرفیت تولیدی دامها، بخصوص دامهای اصیل وپرمحصول ، استفاده از علوفه ای که بتواند جوابگوی نیاز های دام باشد، بشدت موثر می باشد، بطوری که حتی دامدارانی که شناخت کافی ازمسائل تغذیه دام ندارند، کاملاً این نیاز را درک نموده واکثراً با کنجکاوی فراوان درصدد کشف علل موفقیت دامدارانی هستند که درزمینه تولیدات دامی موفق بوده و توانسته اند با تغذیه صحیح دام به حداکثر بهره وری دست یابند.

مواد مغذی موجود در کنسانتره واهمیت آن درتامین سلامتی دام

1- کربوهیدرات ها یا مواد قندی انرژی زا: موادی هستند که انرژی مورد نیاز دام را تامین کرده واین انرژی صرف تامین فعالیت های حیاتی مختلف بدن دام می شود. کربوهیدرات ها اولین و مهمترین ماده مغذی برای دام هستند . مثلاً دام برای تولید شیر ، گوشت ، حرکت ، خوردن و سایر فعالیت های روزانه به انرژی نیاز دارد . موادی مثل غلات، ملاس و تفاله چغندر قند دارای انرژی زیاد هستند.

2- پروتئین ها: پروتئین درشکل گیری عضلات و تولید شیر اهمیت بسیاری دارد وکمبود آن موجب کاهش رشد، تولید ، اختلال درسلامت دام وتولید مثل دام می گردد. موادی مثل کنجاله تخم پنبه وکنجاله سویا دارای پروتئین زیادی می باشند.

3- چربی ها : اکثر مواد غذایی ، دارای مقداری چربی هستند. چربی نیز درتامین انرژی بدن دام نقش حیاتی دارد وبعضی ازویتامین ها مثل ویتامین K ،A ،D و E نیز توسط چربی ها به بدن دام منتقل می شوند.

4- مواد معدنی: این مواد نقش مهمی درتغذیه دام دارند. مواد معدنی درساختمان اسکلت بدن دام ودرترکیب تولیدات دام مانند: شیر، گوشت و غیره به کار می روند. مهمترین عناصر مورد نیاز دام شامل: کلسیم ، فسفر، منیزیم، سدیم،کلر، گوگرد، منگنز، روی، ید و آهن بوده که کمبود هریک ازآنها موجب کاهش رشد، تولید وباروری دام می گردد.

5- ویتامین ها: این مواد به مقدار کمتری مورد نیاز دامها هستند ولی به همین مقدار باید حتماً به بدن دامها برسند. کمبود بعضی از ویتامین ها، باعث عوارضی مثل کوری، عدم باروری، سقط جنین وکاهش رشد و ضعف سیستم ایمنی (کمبود ویتامینA وE ) و… می شوند.ویتامین های مورد نیاز که باید به کنسانتره اضافه شوند عبارتند از :E ،D وA وبقیه ویتامین ها به وسیله خود حیوان تولید می شود وبه همین دلیل کمتر به جیره افزوده می شود.
برخی از مواد تشکیل دهنده کنسانتره و ارزش غذایی آنها

در دنیا بیش از 15000 نوع مواد علوفه ای موجود است که بخش هایی از آن در تشکیل کنسانتره نقش داشته و متاسفانه در مملکت ما تنها از تعداد انگشت شماری بهره گیری می شود که این اقلام نیز عبارتند از:

ذرت: دانه ذرت یکی از انواع دانه های غلات است که به واسطه فراوانی نشاسته درآن ، ارزش غذایی نسبتاً زیادی دارد و از این رو درجیره دام و طیور به عنوان ماده اولیه انرژی زا به مقدار زیاد مورد استفاده قرار می گیرد. ذرت، خوش خوراک بوده و قابلیت هضم آن بالاست و بندرت سبب ایجاد مشکلات تغذیه ای می شود.

دانه ذرت برحسب گونه و ارقام، متفاوت بوده و دارای رنگ های زرد، سفید و قرمز می باشد که دانه زرد آن مصرف بیشتری دارد و سرشار از کارتینوئید (پیش ساز ویتامین A ) است . ذرت بطور معمول حاوی 14 درصد رطوبت ، 8 درصد پروتئین، 5/3 درصد چربی و 7/2 درصد فیبر می باشد. از نظر مقدار پروتئین، کلسیم و فسفر، فقیرتر ازدانه های دیگر است ولی مجموع مواد مغذی قابل هضم (TDN) آن دربین غلات بالاترین مقدار است. همچنین دانه ذرت از نظر دو اسید آمینه ضروری لیزین و تریپتوفان فقیر می باشد. ذرت درتغذیه گوساله شیرخوار، غله اصلی است. میزان انرژی خالص ذرت برای گاوهای شیری حدود 2 مگا کالری وانرژی متابولیسمی آن برای طیور حدود 2/3 مگاکالری درکیلوگرم است.

جو: پس از گندم، جو متداولترین غله، بخصوص درمناطق معتدل و سرد محسوب شده و پروتئین آن درحدود 12-10 درصد و فیبر آن (مواد غیر قابل هضم)حدود 4/5 درصد می باشد. جو فاقد ویتامین A و D بوده وحدود 50-30 درصد کنسانتره را تشکیل می دهد.

سبوس گندم: سبوس گندم بسته به نوع گندم حاوی 16-5/12 درصد پروتئین خام و 6/4 درصد چربی و حدود 10 درصد فیبر خام می باشد. ارزش پروتئین سبوس بیشتر از ذرت و آرد گندم بوده ولی به پای دانه های روغنی بخصوص سویا نمی رسد. سبوس از دیگر مواد، فسفر بیشتری داشته(حدود 20/1 درصد) ولی از لحاظ کلسیم فقیر و حاوی حدود 14/0 درصد می باشد.

تفاله چغندر قند: غذایی حجیم و خوشمزه و ارزان می باشد که دارای مواد قندی زیاد بوده و حدود 6/9 درصد پروتئین و 5/0 درصد چربی می باشد. از نظر کلسیم غنی و ازلحاظ فسفر ضعیف می باشد.

کنجاله تخم پنبه: مقدار پروتئین کنجاله پنبه دانه استاندارد شده حداقل 36 درصد و حداکثر 43 درصد می باشد. چربی دراین نوع کنجاله حدود 6 درصد بوده و مواد قابل هضم آن کمتر از کنجاله سویا می باشد. دارای حدود یک درصد فسفر و 2/0 درصد کلسیم می باشد.

کنجاله سویا: این ماده غذایی مقام اول را ازنظر پروتئین وارزش غذایی درپروتئین های گیاهی دارا می باشد و دارای 46-41 درصد پروتئین خام وحدود 3/5 – 1 درصد چربی (بسته به روش روغن کشی)می باشد. کنجاله سویا دارای 29/0 درصد کلسیم و 66/0 درصد فسفر می باشد. کنجاله سویا از نظر اسید آمینه متیونین فقیر است.

ملاس چغندر قند: ملاس ماده ای انرژی زا است که از مازاد کارخانه های قند به دست می آید. ملاس از نظر انرژی و موادقندی غنی می باشد و باعث خوشخوراکی و چسبندگی دانه های ریز و پودری مثل ویتامین های موجود در کنسانتره می شود.

مکمل دامی: ترکیبی از مواد معدنی است و اگر چه دام به مقدار کم به آن نیازمند است اما اگر همین مقدار کم به بدن دام نرسد چرخه حیاتی اش را به خطر خواهد انداخت.

نمک: جهت تامین مواد معدنی مورد نیاز دام و همچنین تحریک اشتهای دام به کار می رود و از سنگ نمک تهیه می شود.

زئولیت: درفرآیند هضم و جذب غذا و افزایش تولید، نقش آفرینی می کند

اوره: اوره به عنوان جانشین پروتئین، ازمواد ازته ساده و ارزان قیمت می باشد که درسیستم گوارشی گاو تبدیل به پروتئین می شود. کارشناسان معتقدند اوره وقتی موثر است که به مقدار کافی مواد نشاسته ای(غلات) و مواد قندی درجیره وجود داشته باشد. مقدار اوره درکنسانتره معمولاً درحدود 1 درصد می باشد.

ناگفته نماند که دربعضی از فرمول های کنسانتره که برای گوساله های جوان و یادام های با بازده بالاتهیه می شود از مواد دیگری نظیر پودر ماهی نیز برای تنظیم جیره استفاده می شود.

اهمیت مصرف کنسانتره دررابطه با تولید شیر

پس از زایمان، مقدار تولید شیر بتدریج اضافه می شود تا اینکه درهفته چهارم تا ششم به حداکثر تولید خود می رسد و سپس بتدریج ا زاین مقدار تولید کم شده تا زمانی که گاو را خشک کرده وبرای زایمان بعدی آماده می کنند. میزان تولید شیر درمدت 305 روز شیرواری ، با نحوه تغذیه رابطه مستقیم دارد. یعنی تغذیه صحیح باعث بالارفتن تولید شیر شده ودرزمان کاهش شیر، این کاهش با افت کمتری ادامه خواهد یافت. بنابراین دراوایل دوره شیردهی، مصرف کنسانتره از عوامل ضروری و موثر برای ازدیاد تولید شیر، درطول دوره شیردهی است.

دردو ماه آخر آبستنی به دلیل رشد جنین وفشار روی شکمبه وتغییرات هورمونی ناشی از زایش، دام غذای کمتری مصرف می کند. پس از زایمان با وجود اینکه رحم به حالت طبیعی خود برمی گردد و میزان مصرف علوفه، بتدریج افزایش می یابد ولی این مقدار تکافوی میزان تولید شیر را نمی کند، درنتیجه باید حداقل 55 درصد جیره غذایی گاو را کنسانتره تشکیل دهد تا علاوه بر رسیدن به اوج تولید، علیرغم اشتهای کم حیوان، تامین کننده نیازهای دام نیز باشد.
اهمیت مصرف کنسانتره دررابطه با پروار گوساله ها

پس از تولید گوساله، بسته به نظر دامدار که قصد دارد آن را پروار کند و یا گوساله ماده را برای جانشینی درگله نگهداری نماید، میزان مصرف غذا بسیار مهم می باشد. چرا که میزان رشد روزانه گوساله های پرواری رابطه مستقیم با میزان مصرف خوراک دارد. همچنین درگوساله های جایگزین که به عنوان تلیسه ودرنهایت گاو شیری درگله باقی خواهند ماند، میزان مصرف غذا بسیار اهمیت دارد.

مصرف کنسانتره درجیره گوساله های جوان از آخر هفته اول تولد ضروریست . البته هیچگاه نباید فراموش کرد که حتماً درساعات اولیه تولد باید آغوز یا ماک را به گوساله خوراند. برنامه ریزی صحیح درکنار مصرف کنسانتره دامی در واحدهای پرواربندی باعث افزایش وزن روزانه بین 1200 تا 1500 گرم درگوساله می شود.
اهمیت مصرف کنسانتره درگوسفندان داشتی و پرواری

معمولاً سه هفته قبل از قوچ اندازی درگله از کنسانتره دامی به منظور بالا بردن میزان بره زایی میش استفاده می شود که به این عمل فلاش کردن (فلاشینگ) می گویند. این عمل به منظور بالا بردن توانایی جفتگیری قوچ ها نیز انجام می شود. دراین حالت معمولاً روزانه 100 تا 300 گرم کنسانتره دراختیار دام قرار می دهند و سپس قوچ اندازی انجام می گیرد. بعد از مرحله قوچ اندازی دردوران اولیه آبستنی ، مصرف کنسانتره کاهش می یابدو مجدداً در6 هفته قبل از زایمان، تغذیه با کنسانتره افزایش می یابد. باید یادآور شد که 60 درصد رشد جنین درهمین 6 هفته صورت می گیردوچون وزن بره درزمان تولد با رشد بره، بعد از تولد رابطه مستقیم دارد، لذا مصرف کنسانتره اقتصادی ترین روش تولید است. بنابراین مصرف کنسانتره درصورت نبودن بیماری درگله و تغذیه صحیح با آن درهفته های آخر آبستنی، تعیین کننده ازدیاد وزن تولد، تضمین کننده رشد مناسب بعد از تولد، بالارفتن قابلیت دفاع درمقابل بیماریها و ازدیاد شیر درمیش ها می شود.

بعد از زایمان 70-50 درصد جیره میش را کنسانتره تشکیل می دهد که این میزان بستگی به تعداد بره های متولد شده دارد. البته دریک قلو زاها تغذیه با کمتر از 50 درصد کنسانتره برای مدت 6 هفته بعد از زایمان را می توان ادامه دارد.

دربره پرواری بعد از دوره شیر خواری، بره ها با جیره های حاوی 80 تا 90 درصد کنسانتره تغذیه می شوند تا به وزن مناسب کشتار برسند. تجربه ثابت کرده است که مصرف کنسانتره درگوسفند داری ها سبب افزایش وزن روزانه 200 تا 250 گرم می شود. البته این امر بستگی به نژاد ، وزن ، سن و جنس هم دارد.